Giải trí đến chết
Một thế giới chỉ còn dopamine, một nền điện ảnh chỉ còn nội dung khiêu dâm...
Đây là những bài đầu tiên trong mục Điểm Luận, mục này chuyên về đọc sách nhưng theo…chùm. Chúng ta sẽ xuyên qua các cuốn sách, đặt chúng gần nhau để nghe sự cộng hưởng về các chủ đề.
Amusing Ourselves to Death
Amusing Ourselves to Death (1985) - bản dịch Việt ngữ do dịch giả Nhung Nguyễn chuyển ngữ là “Giải trí đến chết” là một trong những tác phẩm nổi tiếng nhất của Neil Postman. Sách viết và in tận thời…bao cấp ở Việt Nam, nhưng các vấn đề của nó đưa ra thì đang đúng với năm 2024 này.
Trong sách, tác giả đáng kính phê phán sâu sắc cách các phương tiện truyền thông, đặc biệt là truyền hình, đã làm biến đổi văn hóa và cách con người tiếp cận thông tin. Cuốn sách tập trung vào cái cách mà truyền thông giải trí dần dần thay thế các hình thức truyền thông mang tính giáo dục và tư duy nghiêm túc, khiến công chúng trở nên phụ thuộc vào các nội dung dễ tiêu thụ và thiếu chiều sâu. Cơn nghiện giải trí mới là mối đe doạ thực sự lớn của thế giới, lớn hơn bất cứ thứ gì vì nó là con quỷ bên trong, nó giết mỗi cá nhân
Trong Amusing Ourselves to Death, Postman đưa ra một so sánh quan trọng giữa hai tác phẩm viễn tưởng về tương lai: 1984 của George Orwell và Brave New World của Aldous Huxley. Trong khi Orwell lo ngại rằng con người sẽ bị kiểm soát bởi một chế độ áp đặt và cấm đoán thông tin, Huxley lại dự báo rằng con người sẽ tự làm mình mù mờ bởi quá nhiều thông tin vô nghĩa, bị mê hoặc bởi giải trí và lạc thú. Postman lập luận rằng viễn cảnh của Huxley đang trở thành hiện thực, khi xã hội ngày càng bị cuốn vào những trò giải trí bề nổi mà thiếu sự phân tích và suy ngẫm sâu sắc.
Orwell lo sợ những kẻ tước đoạt thông tin của chúng ta, còn Huxley lo sợ truyền thông mang lại quá nhiều thông tin sẽ khiến chúng ta trở nên thụ động và ích kỷ. Orwell lo sợ rằng sự thật sẽ bị che giấu, Huxley lại lo sợ sự thật sẽ bị nhấn chìm trong biển cả thông tin không mấy liên quan. Orwell lo sợ rằng nền văn hóa sẽ bị kiểm soát, Huxley lo sợ nền văn hóa sẽ trở nên tầm thường… Trong tác phẩm “1984”, con người bị kiểm soát trong đau đớn, còn trong “Thế giới mới tươi đẹp”, con người bị điều khiển trong khoái cảm. Tóm lại, Orwell lo sợ những gì chúng ta ghét sẽ hủy hoại chúng ta, còn Huxley lo sợ chính những gì chúng ta yêu thích sẽ hủy hoại chúng ta.
Cuốn sách này chỉ ra rằng Huxley, chứ không phải Orwell, đã đúng.”
(Giải trí đến chết, Neil Postman)
Postman lập luận rằng truyền hình và các phương tiện truyền thông đại chúng có đứng sau cái mặt nạ nào đi nữa thì cũng đã trở thành nền tảng của văn hóa giải trí, nơi mọi thứ – từ chính trị, giáo dục đến tôn giáo – đều bị "biến hóa" thành những chương trình giải trí. Ông cho rằng truyền hình làm mất đi tính chất nghiêm túc của việc tranh luận và tư duy lý luận, thay vào đó là những cuộc tranh luận ngắn ngủi, dễ dãi để thu hút sự chú ý nhất thời của khán giả.
Thí dụ, Postman đưa ra việc các chương trình tin tức biến các vấn đề phức tạp thành các phân đoạn ngắn, dễ tiêu hóa, khiến công chúng không có cơ hội thấu hiểu và phân tích kỹ càng. Hệ quả là, theo Postman, xã hội đang "tự giải trí đến chết" khi thông tin mất đi tính chất giáo dục và sự nghiêm túc. Ngay cả việc mà ngày nay chúng ta thấy là đương nhiên, như việc bản tin phải có âm nhạc, thì ông cũng thấy kì lạ.
Chúng ta đã quá quen với sự không liên tục của bản tin truyền hình, đến nỗi không còn cảm thấy ngỡ ngàng về hành động của phát thanh viên: Sau khi đưa tin rằng một cuộc chiến tranh hạt nhân là điều không thể tránh khỏi, phát thanh viên liền nói anh ta sẽ quay lại ngay sau quảng cáo của Burger King. Sự sắp xếp như vậy khiến ta không còn nghĩ thế giới này có gì nghiêm túc, và đó là một mối nguy to lớn
Ngay cả việc nói về đạo đức hay giảng dạy các giá trị văn hóa và giáo dục cũng đã trở thành một hình thức giải trí trên truyền hình. Điều này phản ánh sự thay đổi sâu sắc trong cách mà phương tiện truyền thông định hình việc truyền tải thông điệp và ảnh hưởng đến cách con người tiếp nhận các giá trị tinh thần.
Truyền hình không thể nào tái hiện hoặc truyền tải những giá trị đạo đức và giáo dục một cách nghiêm túc như báo chí, sách vở hay các buổi hội thảo học thuật. Điều này là bởi bản chất của truyền hình là hướng đến tính giải trí và gây sự chú ý, bất kể nội dung đó là gì. Khi một bài diễn văn về đạo đức hoặc một bài giảng dạy giáo dục được phát sóng trên truyền hình, nó sẽ bị chuyển hóa sao cho phù hợp với đặc điểm thị giác và âm thanh của truyền hình, khiến cho nội dung có xu hướng trở nên ngắn gọn, đơn giản, và dễ tiêu hóa.
Cái này khiến các nội dung có giá trị trở thành những màn trình diễn giải trí. Chẳng hạn, các chương trình như diễn thuyết về tôn giáo, chính trị, hay các bài học cuộc sống được trình bày không khác gì một chương trình giải trí thông thường. Người thuyết giảng sẽ cố gắng thu hút sự chú ý bằng giọng điệu, ngôn ngữ hình thể, hoặc các phương tiện hình ảnh khác, thay vì để nội dung tự thân nó nói lên giá trị.
Khi đạo đức trở thành một màn giải trí, người xem sẽ tiếp cận chúng không phải như những chân lý cần suy ngẫm, mà như những sản phẩm tiêu dùng cảm xúc. Họ sẽ đánh giá nội dung không phải qua tính chân thật và độ sâu của tư tưởng, mà qua khả năng gây ấn tượng hoặc cảm xúc mạnh mẽ tức thì mà chúng mang lại.
Riêng về cái này thì chắc hẳn chúng ta đều thấy thời nay nó đang xảy ra như thế nào: chuyện gì cũng thành drama hết.
Brave New World
Brave New World là cuốn tiểu thuyết bỗng bán chạy sau khi các nước xuất bản Giải Trí Đến Chết. Cuốn sách viết những năm 1930 của nhà văn Aldous Huxley mô tả một thế giới tương lai nơi con người sống trong một xã hội được kiểm soát hoàn toàn bởi chính phủ và công nghệ. Chúng ta có một xã hội phản địa đàng (dystopia) mà trong đó, tự do cá nhân bị triệt tiêu và con người bị biến thành những công cụ của một hệ thống nhằm duy trì sự ổn định và hạnh phúc giả tạo. Cấu trúc xã hội trong Brave New World được tổ chức theo các nguyên tắc cực đoan về phân tầng xã hội, áp dụng công nghệ sinh sản và điều khiển tâm lý để quản lý mọi khía cạnh của cuộc sống con người.
Trong thế giới của Brave New World, con người được tạo ra không phải theo cách tự nhiên mà được sản xuất hàng loạt tại các trung tâm công nghệ sinh sản. Xã hội được phân chia thành các giai cấp khác nhau: Alpha, Beta, Gamma, Delta và Epsilon. Mỗi giai cấp có những đặc quyền và trách nhiệm riêng, được lập trình ngay từ lúc sinh ra để thực hiện những vai trò cụ thể trong xã hội. Các thành viên của từng giai cấp được sinh ra và điều chỉnh trí thông minh, năng lực và thể chất cho phù hợp với vị trí của họ.
Alpha và Beta là những giai cấp cao hơn, thông minh và có quyền điều hành, quản lý xã hội.
Gamma, Delta và Epsilon là các giai cấp thấp hơn, bị lập trình để thực hiện các công việc lao động chân tay và tuân theo mệnh lệnh mà không có khả năng tư duy phản biện.
Sử dụng công nghệ sinh học và điều khiển tâm lý
Một trong những yếu tố nổi bật của thế giới này là việc ứng dụng công nghệ sinh học để kiểm soát quá trình sinh sản và phát triển của con người. Công nghệ "Bokanovsky" và "Podsnap" được sử dụng để tạo ra hàng loạt con người giống nhau, đảm bảo sự đồng nhất và dễ kiểm soát. Trẻ em không được sinh ra từ cha mẹ mà được "nuôi dưỡng" trong phòng thí nghiệm. Ngay từ khi còn là phôi thai, chúng đã bị lập trình để phù hợp với các tầng lớp xã hội khác nhau.
Bên cạnh đó, chính phủ còn sử dụng liệu pháp tâm lý như giấc ngủ ám thị (hypnopaedia) để điều khiển tư duy và hành vi của từng cá nhân. Con người được "lập trình" thông qua các bài học trong khi ngủ từ khi còn nhỏ, giúp họ chấp nhận số phận và yêu thích vai trò mà họ đã được định sẵn.
Tiêu thụ cảm xúc
Trong thế giới này, tiêu thụ và hưởng thụ vật chất là trọng tâm của cuộc sống. Chính phủ khuyến khích người dân tiêu thụ hàng hóa, dịch vụ để duy trì sự ổn định kinh tế và ngăn chặn những suy nghĩ tự do. Con người bị cuốn vào vòng xoáy của sự tiêu thụ và luôn sống trong một trạng thái "hạnh phúc giả tạo."
Một trong những phương pháp chính để duy trì sự ổn định cảm xúc là việc sử dụng một loại thuốc tên là "soma". Loại thuốc này giúp mọi người giảm căng thẳng, tránh được cảm xúc tiêu cực và luôn duy trì trạng thái vui vẻ, thoải mái. Soma là biểu tượng của sự kiểm soát tâm lý và sự mất đi tính nhân văn trong thế giới mà Huxley miêu tả.
Nền điện ảnh và giải trí được miêu tả là chứa đầy những nội dung khiêu dâm và kích thích giác quan, phục vụ cho việc duy trì trạng thái “hạnh phúc giả tạo” và kiểm soát tâm lý của xã hội. Điển hình trong cuốn tiểu thuyết là khái niệm “feelies” – một dạng điện ảnh đặc biệt kết hợp giữa hình ảnh, âm thanh và cảm giác vật lý. Khi người xem tham gia vào rạp chiếu “feelies,” họ không chỉ nhìn và nghe mà còn có thể cảm nhận những xúc giác như đang chạm vào các nhân vật và trải nghiệm sự kích thích qua các thiết bị đặc biệt.
Cuốn sách viết những năm 1930 mà có sức tiên tri quá sức ghê gớm
Quan điểm về tự do và hạnh phúc
Trong Brave New World, hạnh phúc không còn là sự tự do lựa chọn và sự viên mãn trong cuộc sống, mà là trạng thái tâm lý được kiểm soát và duy trì bằng hóa chất và công nghệ. Chính phủ đã triệt tiêu mọi hình thức tự do cá nhân, thậm chí cả khả năng tư duy tự do. Mọi thứ đều bị kiểm soát và định sẵn, từ cách sinh sản đến suy nghĩ và hành động của mỗi cá nhân.
Nhân vật John the Savage (John Người hoang dã) là biểu tượng của sự đối lập với xã hội này. Anh đến từ một nơi hoang dã và vẫn giữ được những giá trị tự nhiên của con người: cảm xúc thực sự, khả năng suy nghĩ độc lập và sự đấu tranh cho tự do. Tuy nhiên, khi đối mặt với xã hội "hạnh phúc" giả tạo của Brave New World, John trở thành một kẻ xa lạ, không thể thích nghi và cuối cùng bị hủy diệt bởi chính những giá trị mà anh không thể chấp nhận.
Thông qua Brave New World, Aldous Huxley phê phán việc con người đánh mất bản chất và giá trị nhân văn trong quá trình theo đuổi sự tiện nghi và ổn định. Xã hội trong Brave New World là một cảnh báo về việc quá phụ thuộc vào công nghệ và kiểm soát tập trung, dẫn đến sự tha hóa và mất đi khả năng sống như một cá nhân tự do, độc lập.
Thời kỳ đó, ít ai thấy giá trị cực lớn của cuốn tiểu thuyết này, nhưng bây giờ thì khác.
Còn bây giờ?
Nghiên cứu từ APA (American Psychological Association) nói việc tiêu thụ thông tin dưới dạng giải trí, thay vì giáo dục nghiêm túc, có tác động tiêu cực đến khả năng tiếp thu và xử lý thông tin của người xem. Anh em thanh thiếu niên có xu hướng bị phân tán và khó duy trì sự tập trung khi tiếp nhận thông tin từ các nội dung có tính giải trí cao như video ngắn trên TikTok (tôi cực kỳ sợ nền tảng này, y như sợ đỉa)
Tình trạng này hoàn toàn phù hợp với những dự báo của Neil Postman về một xã hội đang "giải trí đến chết" — nơi mà truyền thông không còn phục vụ cho việc nâng cao tri thức và khả năng phản biện mà chỉ nhắm đến mục đích gây chú ý và giải trí nhất thời.
Như một âm bản của việc này, bên cạnh sự phổ biến của các nội dung giải trí ngắn và nông, nhu cầu đối với việc đọc các nội dung chuyên sâu (long-form content) vẫn đang có xu hướng gia tăng, đặc biệt trong các lĩnh vực như kinh doanh, tiếp thị và nghiên cứu chuyên ngành. Các nghiên cứu cho thấy rằng người dùng vẫn tìm kiếm những bài viết có chiều sâu, cung cấp thông tin giá trị và toàn diện, vì chúng giúp người đọc có cái nhìn toàn cảnh và hiểu biết sâu sắc hơn về chủ đề họ quan tâm.
Nội dung dài (long-form content) thường được ưu tiên bởi các chuyên gia và nhà lãnh đạo trong ngành, vì nó không chỉ mang lại kiến thức mà còn giúp xây dựng sự uy tín và niềm tin đối với thương hiệu hoặc cá nhân. Những bài viết chuyên sâu này thường bao gồm nghiên cứu, số liệu thống kê và các case study thực tế, giúp người đọc tìm hiểu vấn đề một cách chi tiết và tỉ mỉ hơn.
Thí dụ, các doanh nghiệp B2B đang sử dụng long-form content để cung cấp thông tin cho các khách hàng tiềm năng ở mọi giai đoạn trong hành trình mua hàng, từ giai đoạn nhận biết đến giai đoạn ra quyết định. Thế có nghĩa là mặc dù nội dung giải trí dễ tiêu thụ đang thống trị trên các nền tảng xã hội, nhu cầu đối với nội dung có chiều sâu và chất lượng vẫn không hề giảm đi, thậm chí còn trở thành một lợi thế cạnh tranh cho những thương hiệu muốn xây dựng vị thế chuyên gia trong lĩnh vực của mình?
Long -form dù đỡ hơn short content như nó vẫn cứ là giải trí thôi. Hãy nhìn lịch sử báo chí Việt nam để làm bài học: cuộc đua views dần sẽ dẫn đến giật tít câu views. (Tôi không nói giật tít là xấu, nhưng rồi cũng sẽ có lúc rất nhiều những tít treo chả bán giò).
Nội dung dài (long-form content) có thể cung cấp kiến thức chuyên sâu và giá trị thực tế, nhưng nó cũng dễ rơi vào tình trạng giáo điều hoặc mang tính chất báo lá cải nếu không được xây dựng một cách cẩn thận và có định hướng. Nhiều bài viết self-help cũng thường gặp tình trạng này khi đưa ra các lời khuyên hoặc phương pháp cải thiện bản thân dựa trên những lý thuyết quá hời hợt. Những nội dung này có xu hướng khái quát hóa, đưa ra các giải pháp đơn giản cho các vấn đề phức tạp mà không có sự kiểm chứng từ các nghiên cứu khoa học hoặc ví dụ thực tế.
Trong xã hội giải trí hiện đại, tuổi thọ của các nội dung giá trị ngày càng ngắn và những nhà sáng tạo nội dung đang phải đối mặt với áp lực sản xuất liên tục để thu hút sự chú ý. Đây là một thực tế mà nhiều người phải học cách chấp nhận và thích nghi.
Vì vậy, tuổi thọ của một nội dung giá trị thường chỉ kéo dài trong vài ngày, thậm chí vài giờ trước khi nó bị thay thế bởi một nội dung mới hơn, hấp dẫn hơn. Điều này dẫn đến tình trạng mà những nhà sáng tạo nội dung, từ các blogger, YouTuber cho đến các nhà báo, đều buộc phải sản xuất liên tục để duy trì sự hiện diện và thu hút khán giả. Không còn đủ để tạo ra một tác phẩm giá trị và hy vọng nó sẽ tồn tại lâu dài trong tâm trí công chúng; giờ đây, để duy trì sự chú ý, cần có tần suất xuất bản cao và sự đổi mới liên tục.
Tuy vậy cái này cũng khó tránh, đây mới là giai đoạn đầu của Substack (chẳng hạn) ở Việt Nam. Hy vọng các long-from writers vẫn luôn được tinh thần như lúc đầu: bài viết chất lượng, với trái tim say mê và khối óc chân thành.
Bài tiếp theo trong series này: Các giải pháp thế kỷ 18 cho kỷ nguyên của chúng ta